1.Kolonije -Naselja za radnike-
Posle završetka Prvog svetskog rata 1918. godine u Srbiji otpočinje dinamičan privredni razvoj. Srbija je, kao pobednica u ratu sa saveznicima, dobila ratnu odštetu i inostrane kredite za oporavak uništene privrede. Ova sredstva Vlada nove države (Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca) usmerava u privredni razvoj. U zemlji otpočinje izgradnja brojnih industrijskih kapaciteta. Radi obezbeđenja uslova za stanovanje nove stručne radne snage, a za novoizgrađene industrijske kapacitete, grade se namenska naselja koja se popularno nazivaju „Kolonije“. Reč „Kolonija“ potiče od latinske reči colonus: naseobina, naselje došljaka !
U Srbiji je u industijskim i rudarskim centrima izgrađen veći broj fabričkih, rudarskih, železničkih i drugih kolonija. U državnom planu oporavka i razvoja privrede, Smederevo je dobilo poseban značaj. Ovome je doprineo povoljni geografski i saobraćajni položaj Smedereva. Gradu na desnoj obali evropske reke Dunav, izgrađena železnička pruga još 1886. godine i blizina Beograda, dali su veliki značaj posle Prvog svetskog rata.
U strategiji obnove i razvoja zemlje u Smederevu i okolini se lociraju značajni industrijski kapaciteti : Srpsko Akcionarsko Rudarsko Topioničko Industrijsko Društvo”-SARTID, Državna železnička radionica za popravku vagona, Metalor i Ekonom, Rafinerija, državni magacini, strugare i mlinovi, električne centrale i trgovačka, industrijska i druga privredna društva. Uporedo sa ubrzanim privrednim razvojem grade se stovarišta za građevinski materijal, drvenu građu, metalnu robu, prerađenu kožu, tekstilnu robu, magacine za namirnice.
Ovakav privredni razvoj menjao je privrednu struktura u Smederevu. Trgovačko-zanatska privreda sve više dobija odlike industrijske privrede. Novi industrijski i saobraćajni kapaciteti zapošljavaju veliki broj nove stručne radne snage. U Smederevu se stanovništvo od oko 2.500 posle Prvog svetskog rata povećalo 1930. godine na 7.000, a 1940. godine dostiglo broj od preko 12.000 stanovnika.
Za potrebe svoje kontinualne proizvodnje fabrika SARTID je u neposrednoj blizini, za svoje radnike, izgradila naselje – prvu Koloniju u Smederevu 1941. godine, koja je, nakon izgradnje Nove Kolonije bliže gradu, dobila naziv Stara Kolonija. Posle Drugog svetskog rata neka smederevska preduzeća ostala su bez stručne radne snage. Ovo stanje je u novootvorenim smederevskim fabrikama od 1945. godine zahtevalo da se stručna radna snaga doseljava u Smederevo i da se za njih obezbeđuju uslovi za stanovanje.
Zahtevi za stručnom radnom snagom podstakli su i ubrzanu urbanizaciju na području grada Smedereva. Opštinska uprava Smedereva namenjuje i prodaje državnim organima prostor za izgradnju industrijskih objekata i „planskih“ stambenih naselja. Lokacije za gradnju ovih naselja Opštinska uprava je dodeljivala investitorima na praznim prostorima, i naročito na rubnim delovima gradskog područja.
Finansiranje izgradnje „planskih“ naselja vršila je država preko resornih ministarstava ili nadležnih direkcija. Stanovi u novoizgrađenim naseljima bili su, za to vreme, sa visokim komforom, sa tekućom vodom, kupatilom i „engleskim klozetom“. Ova izgrađena naselja u Smederevu, manja ili veća, u to vreme nazivaju se popularno „kolonije“. Naziv „kolonija“ ulazi u službenu upotrebu i postaje adresa izgrađenih naselja. Ispred naziva „kolonija“ dodaje se i prošireni naziv, što ukazuje na namenu stambenog prostora i njihove korisnike, odnosno stanare.
U Smederevu, nakon Drugog svetskog rata, izgrađeno je deset namenskih naselja – „kolonija“, koje su se nazivale : 1.Nova kolonija, 2.Papazovac naselje, 3.Carina naselje, 4.“Vampir“ naselje, 5.Heroj Srba naselje, 6.Fagram naselje, 7.Rafinerija naselje, 8.Godomin naselje, 9.Ciglana (stara) naselje i 10.Ciglana (nova) naselje.
Nakon urbanističkog sređivanja grada, proširenja gradskog urbanističkog područja, izvršene promene stambene politike i davanja naziva po ulicama, prestale su da se grade namenska naselja.
2.Radnička klasa
Radnička klasa je pojam koji se u najširem smislu odnosi na pojedince i društvene grupe u savremenim društvima, koji žive prevashodno na osnovu sopstvenog angažovanog rada. Izraz radnička klasa, kao i termin klasa, mogu imati različita značenja u smislu geografskih okolnosti, istorijskog perioda i ideološke osnove a na osnovu kojih se vrši socijalna kategorizacija. Međutim, stvorio se manje-više konsenzus da je radnička klasa u užem smislu fenomen koji se vezuje za moderna kapitalistička, socijalistička i druga društva, a koja su prošla industrijsku revoluciju i urbanizaciju.
Za klasifikaciju radničke klase od ostalih društvenih klasa koriste se različiti kriterijumi. Dakle, s obzirom na formalnu ravnopravnost radnika i kapitalista, često se spominje materijalno bogatstvo, odnosno pripadnost nižoj klasi u kapitalističkim društvima, odnosno nedostaje sopstvena sredstva za proizvodnju, a samim tim i zavisnost od kapitalističkih poslodavaca.
Danas se, međutim, pod pojmom radnička klasa često podrazumeva tradicionalna radnička klasa čiji rad podrazumeva ručni rad i za koju nije potrebno šire obrazovanje, a koju često koriste termin „plava ogrlica“. Suprotno tome, pojavom nove radničke klase u XX veku došlo je do pojave zaposlenih koji zarađuju za život u kancelarijskim poslovima koji zahtevaju dobro obrazovanje i koriste izraz „beli okovratnik“.
Marksistička doktrina smatra da je radnička klasa potlačena klasa u kapitalizmu, i da bi u socijalizmu ona trebala da postane vladajuća klasa i da postepeno treba da se stvara besklasno društvo kroz „diktaturu proletarijata“. Marksističko razumevanje radničke klase žestoko je kritikovano poslednjih godina, sa obzirom na to da mnogi pripadnici radničke klase u razvijenim zapadnim državama danas uživaju životni standard primereniji srednjoj klasi nego nižoj klasi. Takođe se kritikuje i koncept radničke klase koji moderna postindustrijska društva smatraju neprikladnim.
3. Reoni i Mesne zajednice u Smederevu
a) Reoni (Rejoni)
Rejon (u našem narodu Reon) od francuskog Rayon, znači okrug, deo grada, deo neke teritorije.
Neposredno posle Oslobođenja tadašnji Gradski odbor Smederevo je, radi korektnog i lakšeg upravljanja, napravio administrativnu podelu grada na 7 (sedam) Reona (teritorije). Najpre je bilo pet reona:
*Prvi reon je obuhvatao prostor oko Gornje vage i do kraja ulice 16. Oktobar,
*Drugi reon je obuhvatao prostor Carine i ulica Đure Daničića i Vojvode Stepe,
*Treći reon je bio oko Bolnice, uz Petrijevski i Ćirilovački potok, a na severu do Srbine ulice i Karađorđevog brda,
*Četvrti reon je obuhvatao centar grada, prostor između Srbine ulice i Majdana, i ulice Despota Đurđa, počev od dela koji čini ugao sa Nemanjinom ulicom, pa sve do Stare Železare.
*Peti reon je zahvatao severoistočni i centralni deo grada sa Trgom, Pristaništem i oko ulica Kralja Petra I (Maršala Tita), Dimitrija Davidovića, Miloša Velikog i mosta na Jezavi kod Železničke radionice („Heroj Srba“, Želvoz),
Sredinom 50-tih godina dvadesetog veka, sa proširenjem grada, ustanovljena su još dva reona.
*Šesti reon je nastao razdvajanjem teritorije Prvog reona ; Pošto je Šesti reon obuhvatao i prostor Starog groblja, zbog toga se u gradu govorilo da je on bio najmanje poželjan za stanovanje,
*Sedmi reon je nastao razdvajanjem Četvrtog reona, a obuhvatao je ulicu Despota Đurđa, počev od dela koji čini ugao sa Nemanjinom ulicom, pa sve do Stare Železare.
Ovakva podela grada na reone nalazi se u dokumentu „Pregled izbornih jedinica u Smederevu za lokalne izbore 1947. godine“, koji se nalazi u Istorijskom arhivu Smedereva.
b) Mesne zajednice
Grad Smederevo je osnovna teritorijalna jedinica u kojoj građani ostvaruju lokalnu samoupravu, a sve u skladu sa Ustavom Republike Srbije.Teritoruju Grada Smedereva, po podacima iz Popisa stanovništva, čine područija 28 naseljeneh mesta, koje ulaze u njen sastav.
1) Gradske mesne zajednice :
*MZ Donji Grad, *MZ Slavija, *MZ Zlatno Brdo, *MZ Ladna Voda, *MZ Sveti Sava, *MZ Plavinac, *MZ Karađorđev Dud, *MZ Papazovac, *MZ Carina, *MZ Leštar i *MZ 25. Maj.
2)Prigradska naselja :
*Vučak, *Vranovo, *Lipe, *Petrijevo, *Radinac, *Seone, *Udovice i *Šalinac.
3)Seoska naselja :
*Badljevica, *Binovac, *Vodanj, *Vrbovac, *Dobri Do, *Drugovac, *Kolari, *Kulič, *Landol, *Lugavčina, *Lunjevac, *Mala Krsna, *Malo Orašje, *Mihajlovac, *Osipaonica, *Ralja, *Saraorci, *Skobalj i *Suvodol.
c) Sedam brda Smedereva
Odavno je kontatovano da se Smederevo nalazi na sedam brda, bolje reći brežuljaka, kao i večni grad Rim, i da je na desnoj obali Dunava. Glavnina grada pruža se od severa prema jugu. Da bi se korektno opisao položaj Smedereva i njegovih sedam brda, najbolje je sesti u kafić „Francuska kapa“ i gledati u mapu grada.
Mapa Smedereva
Pri tome treba odabrati neki sto, pa sesti na stolicu tako da vam Dunav bude iza leđa i da gledate prema kafiću, sa pretpostavkom da vam je pravac gledanja od severa ka jugu, konkretno na Šojkinu zgradu. To je ona znamenita zgrada kafedžije Milivoja Stošića u ulici Despota Đurđa, u kojoj se do Drugog svetskog rata nalazio čuveni hotel „Takovo“, pa Prvi omladinski dom, onda diskoteka WAD, zatim Turistička organizacija, a danas je tu MZ „Donji grad“.
Gledanje mape treba vršiti sa leva na desno. Sa mape se uočava da se Tvrđava Despota Đurđa Brankovića nalazi do bivše reke Jezave, a danas Marine, koja grad Smederevo graniči sa Godominskim poljem. Idući sa leva na desno, nailaze se redom na sledeća brda : 1.Ubilci, 2.Carina, 3.Karađorđevo brdo, 4.Majdan, 5.Katansko brdo, 6.Srednje brdo i 7.Zlatno brdo.
Ova podela nije baš geografski stroga, ali se kao kakva može usvojti kao tačna. Dalja podela ovih brda može se dalje nastaviti, i ne baš strogo geografski, na gradska i prigradaska brda, pri čemu su : 1.Ubilci. 2.Carina, 3.Karađorđevo brdo, 4.Majdan, i 5.Katansko brdo – gradska, dok su 6.Srednje brdo i 7.Zlatno brdo – prigradska brda.
4. Radnička naselja u Smederevu
Izgradanja SARTID-a
Fabrika SARTID -Srpsko Akcionarsko Rudarsko I Topioničko Društvo- na svom početku radila je i proizvodila opremu i delove za Srpske Državne Železnice (SDŽ) u odeljenjima za mostogradnju, vagonogradnju, lokomotive i brodogradilište. Da bi prevazišla teškoće krize iz 1925. godine Uprava je preorijentisala proizvodni program SARTID-a za trgovačke potrebe.
SARTID-ova Fabrika u Smederevu se širi: 1925. godine grade se Mašinska Kovačnica i Preseraj. Za trgovačke potrebe izrađuju se : potkovice, ašovi, lopate, pijuci, motike, sekire itd. Firma je bila u naponu snage, višestruko je uvećala početni kapital i u to vreme zvali su je “Srpska Rešica”.
Nakon izgradnje Kovačnice i Preseraja SARTID kupuje 1932/33. godine u saradnji sa Sjedinjenim metalurškim tvornicama “Titan Nadrag Kalan” iz Bukurešta – Valjaonicu tankog lima sa Pocinkovaonicom iz Železare u Rešicama. Valjaonički kapaciteti su pušteni u pogon 1933. godine. Istovremeno Kovačnica započinje sa programom proizvodnje poljoprivrednog alata – sačeva, kolskih osovina itd., prilagođene potrebama sela. Sa ovako koncipiranim novim proizvodnim i ekonomskim programom SARTID je uspeo da prevaziđe teškoće izazvane velikom ekonomskom krizom.
Godine 1937. fabrika SARTID je započela izgradnju postrojenja za proizvodnju polufabrikata..U Majdanpeku, uz tehničku saradnju sa “Societe anonime des mines da cuivre de Majdanpek”, iz Belgije, gradi kompletnu Topionicu gvožđa, gde je inače imao svoje rudnike i šumske domene. Tada nastupa period velike potražnje gvožđa i čelika, i na jugoslovenskom i na evropskom tržištu. Ovakvim planovima SARTID-a pogodovala je i proklamovana politika Vlade dr Milana Stojadinovića o prioritetu izgradnje teške bazične industrije u zemlji (gvožđa i čelika) i merama koje je u to vreme vodila država.
Istovremeno u Smederevu se grade dodatni kapaciteti metalurškog ciklusa: Simens Martinova čeličana i Valjaonica profila. Početkom proleća 1937. godine SARTID je započeo izgradnju Čeličane sa jednom Simens-Martinovom peći tipa “Maertz” kapaciteta 20 tona. Za samo nekoliko godina rada, velikim iskorišćenjem proizvodnih kapaciteta i pozitivnim finansijskim poslovanjem, SARTID je već 1939. godine isplatio sve investicione dugove u izgradnji fabrike. U ukupnoj proizvodnji gvožđa i čelika u Jugoslaviji 1939. godine, SARTID je učestvovao sa 24,16 %.
U to vreme stvorila se i potreba za povećanim brojem radnika u fabrici, pa samim tim i potreba za njihovo stambeno zbrinjavanje i onda Uprava SARTID-a donosi odluku da izgradi stanove za njih. Prvo i autentično radničko naselje -Stara kolonija- iz prve polovine prošlog veka, sa bajkovitim drvenim barakama u nizu izgrađeno je na zaravni u Provaliji, nešto blizu izgrađene fabrike SARTID na prostoru (kraju), koje se do Prvog svetskog rata zvalo Tulbe. To naselje sa okolinom predstavljalo je simbol industrijskog razvoja grada u kome je radila prva fabrika za proizvodnju opreme i delova od gvožđa i čelika.
Stanari Stare kolonije bili su uglavnom majstori fabrike SARTID. U jeku proizvodnje opreme i delova za trgovačke potrebe od gvožđa i čelika, ovdašnjim radnicima su se pridružile i kolege iz drugih evropskih zemalja, pa je naselje postalo svojevrsno stecište ljudi različitih kultura, navika i jezika, čineći Smederevo jednom od najrazvijenijih urbanih sredina u tadašnjoj Evropi.
Stara kolonija podignuta je sredstvima fabrike SARTID, 1940. godine, čiji su vlasnici-osnivači bili Đorđe Vajfert, Ferdinand Gramberg, David Simić i dr. Zahvaljujući austrijskoj preciznosti i pedantnosti, iz korena je promenjena i postojeća graditeljska tehnika i urbanistički nazori, kao i kultura stanovanja i življenja u Smederevu.
5.Kolonije – radnička naselja
1) Stara kolonija-Železara,
SARTID, skraćeno od Srpsko Akcionarsko Rudarsko Topioničko Industrijsko Društvo, kao fabrika osnovano je 20. februara 1913. godine. Vlasnici-Osnivači bili su Đorđe Vajfert, Ferdinand Gramberg, David Simić i dr. Osnivački skup akcionara SARTID-a održan je u birou Đ. Vajferta u Prvoj srpskoj parnoj pivari u Beogradu. Društvo je 1. juna iste godine registrovano u registru Prvostepenog trgovačkog suda u Beogradu.
Uprava SARTIDA-a je kao najpogodniju lokaciju za podizanje buduće fabrike – izabrala Smederevo. Ovim je na najbolji način iskorišćen povoljan geografski položaj Smedereva: strateški pravac Moravsko-Vardarske doline, blizina velikih količina vode Dunava potrebnih za industriju čelika, dobre putne i železničke komunikacije. Na obali Dunava, dva kilometara uzvodno od grada, u proleće 1921. godine započeta je izgradnja Sartidovih pogona.
Kraj gde se danas nalaze pogoni Stare Železare, odn. SARTID-a, zvao se pre Prvog svetskog rata Tulbe. To je bilo ime turske bogomolje koja se nalazila na tom mestu. Pouzdano se zna da su ruševine stare bogomolje postojale krajem XIX. veka, jer je Milan Konstatinović, advokat iz Smedereva, rođen 1876. godine, u svojim uspomenama zapisao da se na mestu zvanom Tulbe postojala bogomolja. To mesto je, inače, služilo Smederevcima kao izletište. Na tome mestu kasnije je podignut Ložni rasadnik, pošto je filoksera (bolest vinove loze) uništila smederevsko vinogorje 1890/91. godine.
U Srbiji, uže lokalno značanje pojma označava i skup tipski istovetnih ili sličnih stambenih objekata, namenjenih najčešće za stanovanje radnika jednog preduzeća. Među prvim takvim radničkim kolonijama bile su SARTID -ove barake, koje su izgrađene između dva rata, na prostoru na kome je današnji fudbalski Stadion. Bile su dve barake, gornja i donja, a u svakoj su bile smeštene po deset porodica, koje su koristile prostor od jedne sobe i kuhinje. Svaka baraka je imala poljski WC sa tri kabine, a u dvorištu je bila česma. Te barake su bile u upotrebi sve do 1947. godine.
2) Nova kolonija-Železara
Petog decembra 1946. godine SARTID je nacionalizovan, oduzeta mu je imovina, ime, a on “razobličen” kao trula buržoaska tvorevina. Od tada se zove “Državna železara u Smederevu”. Zauzvrat firma je dobila priznanje kao “najbolji kolektiv metalne industrije u Srbiji”, što i ne čudi jer je praktično sve alatke za obnovu zemlje (lopate, krampove, motike i sl. ) pravio SARTID. Vremenom je oprema izrabljena, dotrajala i zastarela. Trebalo ju je inovirati i proširiti.
U sklopu opšteg plana razvoja bazične industrije Srbije u Smedervskoj Železari 1947. godine izvršeno je invenstiranje u sledeće objekte: Simens Martinova peć, nove Gas generfatore, kransku stazu, Dunavsku dizalicu, trafostanicu itd. U leto ove godine u Železari je radilo 800 radnika, 300 zarobljenika i 66 službenika. Posle dvogodišnje izgradnje 1949. godine puštena je u rad (29. aprila) druga SM peć. Nakon toga 1950. godine došlo je do predaje preduzeća na upravljanje radnicima. Izabran je prvi Radnički savet na čelu sa Ljubomirom Ćelapom. Nastalo je doba samoupravljanja i vreme udarnika.
Posle oslobođenja 1947. godine Železara je u Goranskoj ulici, u bagremaru kod Trafo stanice i Monopola, za svoje radnike izgradila 10 tipskih stambenih zgrada, poznatije kao Nova kolonija. Svaka zgrada je imala po dva dvoetažna dvosobna komforna stana, sa terasama prema Dunavu i podrumom. Zbog potreba proizvodnje i uvođenjem radničkog samoupravljanja 1960. godine, Železara menja ime u “Rudnici i Železara Smederevo”. Godine 1962. doneta je odluka o izgradnji Nove železare na lokaciji u Radincu, a kamen temeljac položen je 15. maja 1964. godine. Po uzoru na nazive fabrika u SSSR-u, 1969. godine Železara menja ime u “Metalurški kombinat Smederevo”, skraćeno MKS.
3) Papazovac kolonija-Železara
Iz turskog vremena ostao je naziv potesa Papazovac, koji se nalazio na kraju Smedereva, pored puta za Radinac. Tamo je nekada bilo imanje nekog, nama danas nepoznatog, sveštenika. S obzirom na to da se sveštenik na turskom kaže „papaz“, ceo potes je nazvan Papazovac, kao oznaka za posed pomenutog sveštenika. Dr Leontije Pavlović je bio mišljenja da je ime došlo od prezimena Popović. Pošto je u korenu reci bilo „popo“, a to lice jeste upravo bilo pop, od toga je izveden naziv Papazovac. Na tom mestu, gde su nekada bili vinogradi, danas je gusto, ušoreno naselje, Ime naselja je i danas u upotrebi.
Neposredno posle Oslobođenja tadašnji Gradski odbor Smederevo je, radi korektnog i lakšeg upravljanja, napravio administrativnu podelu grada na 7 (sedam) Reona (teritorije). Godine 1964. nastala je podela na Mesne Zajednice. Prve Mesne Zajednice bile su: Donji Grad, Slavija, Carina i Leštar. Novim Statutom Opštine 1982. godine formirane su gradske Mesne Zajednice: MZ Donji Grad, MZ Slavija, MZ Zlatno Brdo, MZ Ladna Voda, MZ Sveti Sava, MZ Plavinac, MZ Karađorđev Dud, MZ Papazovac, MZ Carina, MZ Leštar i MZ 25. Maj.
Opština Smederevo je osnovna teritorijalna jedinica u kojoj građani ostvaruju lokalnu samoupravu u skladu sa Ustavom. Teritoriju Opštine čine područija 27 naseljenih mesta, i to su prigradske Mesne Zajednice, koje ulaze u njen sastav. Elem, pre skoro četiri decenije formirana je i Mesna zajednica Papazovac sa ciljem da pomaže građanima u rešavanju njihovih životnih problema.
Radničko naselje na Papazovcu izgradila je Železara za svoje radnike 1959. i 1960. godine. Ono se nalazi na padini ispod današnjeg dečijeg vrtića „Pčelica“, na desnoj strani ulice Crvene armije, kada se ide prema Novoj Želazari, odnosno ka današnjoj kompaniji HBIS .Tih godina izgrađena su dva bloka naselja po 9 zgrada. Svaka od izgađenih prizemnih zgrada sa okućnicom, ima po četiri stana. Stanovi se mogu tretirati kao dvosobni, jer su veličine od po 50 kvadrata. Priču o ovom naselju i validne podatke o zgradama i stanovima dao je jedan od stanara Radisav Cvetić.
4) Carina (Dudara) kolonija-Železara
Dr Leontije Pаvlović je smаtrаo dа je Cаrinа nаjverovаtnije dobilа ime po đumurukаni- cаrinskoj kući, odnosno trošаrini. Činjenicа je dа su u Srbiji nа ulаzu u vаroši u prošlosti bile postаvljаne cаrinske kuće- trošаrine u kojimа se nаplаćivаlа nаknаdа zа robu, koja se unosila rаdi prodаje. Cаrinа je jedno od brda u Smederevu, a u suštini to je visorаvаn nа putu zа Kolаre. U podnožju nаjvišeg delа visorаvni Carina nаlаzilа se jednа velika zаrаvаn nа kojoj se pre Drugog svetskog rаtа nаlаzio veliki rаsаdnik -zаsаd hmeljа, zаtim još većа Dudаrа -prostor zаsаđen stаblimа belog dudа, i nа krаju- do sаmog putа zа Kolаre, pred njegovo prelаženje u uzbrdicu, fudbаlsko igrаlište.
Postoji zapis da je još 1921. godine, kod Dudare na Carini, postojalo fudbalsko igralište ne kome je svoje utakmice igrao prvi fudbalski klub “Đurađ Smederevac“. Takođe, na tom prostoru održavani su i smederevski vašari. Vašari su tada bili gospodstvena svetkovina! Na panađure se išlo kao na Slavu. Održavali su se u vreme verskih praznika u crkvenim portama, ili manastirskim dvorištima.
Ljudi su dolazili fijakerima, oblačili najsvečanija odela, a gospođe pokazivale u novim haljinama i šeširima. Na vašaru su se rađale ljubavi, dogovarali poslovi i svadbe, gazde i činovnici pokazivali društveni status. Danas se vašar na Carini održava svakog 4.jula. I dok se po Srbiji sabori organizuju na Malu Gospojinu, Svetog Iliju, u sećanje na proboj Solunskog fronta, kod nas se praznuje na 4. juli – Dan borca!
Radnički savet Železare -“Metalurški kombinat Smederevo”, skraćeno MKS- doneo je odluku da na tom delu Carine za svoje radnike izgradi naselje, odn. stanove. Izrađeni su potrebni projekti i onda je 1970. godine, između ulica 7.jul i Kolarske, izgrađeno jedno novo naselje. Po tim projektima bilo je izgrađeno 12 prizemnih zgrada, a svaka zgrada imala je po 8 stanova. Ovi su stanovi verovatno bili zamišljeni kao neko privremeno rešenje za mlade bračne parove, jer su bili ; 4 dvosobna stana od po 42 kvadrata i 4 jednosobna od po 35 kvadrata ! Priču o ovom naselju i validne podatke o zgradama i stanovima dao je jedan od stanara Miroslav Simić Simke.
5) “Vampir“ kolonija kod Novog groblja-Železara Posle ukidanja sankcija UN tadašnjoj SR Jugoslaviji, uprava Železare donela je odluku da za svoje ranike obezbedi brzo što jeftinije stanove. Zbog što nižih troškova izgradnje urađeni su projekti zgrada/kuća na slobodnom prostoru iza Carine, više na ex Ćirilovcu, sada Kovačićevo. Ćirilovac je bio poznat i po velikoj hrastovoj šumi koje su posekli Austrijanci 1916. godine. Taj deo je nazvan Kovačićevo, jer je prilikom snimanja postojala vila Kovačića. Milutin Kovačić je bio značajan čovek za naš grad. Rodom je iz Mola u Bačkoj, i imao je sina Stevana. Kovačić je poklonio svoje imanje na kome je izgrađen Sartid. Bio je predsednik Opštine Smederevo od 1920. do 1925. godine. Pošto mu je sin, аdvokаt Stevan Kovаčić poginuo u Velikom ratu, celo imаnje je pripojeno gradu Smederevu i dobilo nаziv Kovаčićevo, dakle ex Ćirilovаc.
Prema urađenom projektu previđeno je da naselje bude izgrađeno na placu između Kolarske i Metalurške ulice, i to u 3 bloka. To naselje se nalazi na levoj strani Kolarske ulice (Kolarski put), preko puta Novog groblja, zbog čega je to naselje nazvano „Vampir naselje“, ili „Vampr mala“. Praktično, to su trebale da budu prizemne zgrade sa po 10 stanova. Naselje je građeno u periodu posle bombardovanja SR Jugoslavije, u vreme kada je Železara bila u stečaju. Zbog loše materijalne situacije u preduzeću isforsiran je završetak izgradnje samo jedne zgrade. Druge dve zgrade ostale su u stanju započetih objekata. Priču o ovom naselju i validne podatke o zgradama i stanovima dala je Dobrila Mihajlović, koja je u to vreme radila u Kapitalnoj.
Posle useljenja nekih porodica u svoje stanove u to naselje, na društvenim mrežama mogli su se videti i pročitati različiti komentari, kao napr.: „Nije ni čudno, i ja se toga plašim… Ima jedno naselje u Smederevu blizu groblja, koje odmah nije imalo struju pa su ga prozvali „Vampir mala!“,
„Zamisli da živiš tamo, da spavaš ili vraćaš se uveče kući, a mrkli mrak je ! Ja bih precrkao!“
6) Heroj Srba – kolonija u Grčkoj rupi
Državna železnička radionica osnovana je 1916. godine kao „Državna železnička radionica “ za popravku vagona i nalazila se na mestu negde oko Silosa. Na mestu na kome se danas nalazi, od 1926. godine, fabrika je dobila ime „Radionica za popravku železničkih vagona“. Posle Drugog svetskog rata fabrika je poslovala pod imenom „Heroj Srba“, kada je radila popravke teretnih i putničkih vagona. Na prostoru zatrpane žive reke Jezave u oba korita, Republička i Opštinska vlast su 1975. godine donele odluku, da se izvede proširenje i izgradnja novog dela fabrike “Heroj Srbe“ koje je uspešno završeno 1980. godine. Po odluci Republičke vlasti fabrika “Heroj Srba“ prešla je u vlasništvo ŽTP Beograd 1994. godine, pa je onda dobila i novo ime „Želvoz“. Agencija za privatizaciju je fabriku „Želvoz“, 2007. godine, prodala Rumunskoj kompaniji „Grampet & Remar“, da bi 2011. godine poništila ugovor. Danas „Želvoz“ posluje kao d.o.o. sa većinskim vlasništvom države.
Grčka rupa je deo Smedereva, koji se nalazi na teritoriji MZ „Slavija“ kod fabrike „Želvoz“, na strmom delu blizu pruge. U XIX veku, taj kraj naseljavali su uglavnom Grci, koji su se bavili trgovinom. U to vreme Grci su sebe smatrali višim od Srba. Imali su svoju školu i tražili su da se u crkvi peva na grčkom. Nisu želeli ni svoje mrtve da sahranjuju na istom groblju, već su za to koristili prostor na kome je bila i jedna oveća rupa, po čemu i označena kao Grčka rupa. Knez Miloš je 1827. godine, pod pretnjom, naredio da svi žitelji „voistočnog ispovedanja“ moraju da praznuju iste praznike i običaje, pa su Grci, Cincari i drugi, polako počeli da menjaju svoj stav, te su svoje sahranjivali na zajedničkom groblju. Kasnije su Grčku rupu preuzela mnoga deca za svoje igre. Na tom prostoru su posle Drugog svetskog rata izgrađene prizemne stambene zgrade.
Uprava fabrike „Heroj Srba“ donela je odluku da u delu grada koji se zove Grčka rupa, u neposrednoj blizini železničke pruge i same fabrike izgradi stanove za svoje radnike. Jedan od stanara ovog naselja, Sava Ilić kaže da je već 1962. godine na tom prostoru izgrađeno naselje koje ima tri zgrade, od kojih je jedna prizemna dok su dve spratne. Shodno projektu, ova prizemna zgrada ima osam stanova, a druge dve imaju po osam stanova u parteru i po osam na spratu.
7.Fagram – kolonija u Sindikalnom parku
Sindikalni park je zauzimao osam hektara i je bio imanje Pauna Jankovića-Baće, koji je kupio od Turaka. Treći vlasnik Spasoje Stevanović, započeo je uređivanje parka, a uobličio ga je njegov sin Milutin. Glavni ulaz se nalazio na donjem putu odakle je blagom kosinom vodila centralna popločana staza do terase. Od terase su vodile su dve staze : jedna u šumski deo parka, a druga na terasu sa vidikovcem odakle se pružao divan pogled na Dunav i Banat. Park je nacionalizovan 1946. godine i dato mu je ime Sindikalni. Tom Sindikalnom parku stari Smederevci pridaju najveći značaj, na kome se nakon rata, najpre nalazila kafana sa baštom pored puta, a nešto kasnije (1961.god.) izgrađen je velelepni i kultni restoran Sindikalni. Nešto kasnije, tu su izgrađeni prvi hotel Smederevo (1967.god. – kasnije postao depadans), pa onda i drugi hotel (1978.god.)
Još iz vremena Turaka, podnožje Sindikalnog paraka imalo je naziv Tarabe za kraj oko današnje Izletničke ulice, a počev od mesta gde su izgrađeni podrumi Smederevske vinogradarske zadruge.
Tu gde su sada podrumi, bilo je tursko groblje, a dalje, uzbrdo, sve sami vinogradi, čiji su vlasnici bili Turci. Svaki vinograd je imao visoku ogradu da bi ženska čeljad bila zaštićena od pogleda drugih. Pred odlazak, Turci su rasprodali vinograde, ali su ostale tarabe kojima su ograđivali svoj posed, koje su dale ime celom ovom kraju, koje i danas živi.
Fabrika Fagram, osnovana je 1948. godine i do devedesetih godina XX veka uspešno je poslovala i izvozila građevinske mašine, kompresore i procesnu opremu u preko 20 zemalja Evrope, Amerike, Azije i Afrike. Međutim, još u 80-tim godinama Fagram je ušao u proširenje proizvodnje, pa je investirao u izgragnju novog pogona za izradu vijčanih kompresora po licenci Belgijske kompanije Atlas Copco a.d. Osnovna delatnost preduzeća bila je i ostala proizvodnja, prodaja i servis proizvodnog programa.
Za potrebe nesmetane i kontinuirane proizvodnje Uprava Fagrama je tada donela odluku o izgradanji manjih zgrada/kuća na ovom atraktivnom prostoru Sindikalnog parka, u Izletničkoj ulici.
Namena su bili stanovi, kako za svoje stručnjake, tako i za one koji će tek doći. Prema urađenim projektima ovde je izgrađeno jedno malo naselje, koje se sastoji od četiri prizemne zgrade od po 120 kvadrata i četiri zgrade od po 100 kvadrata. One su praktično izgrađene tako da se ove manje zgrade naslanjaju na veće. Priču o ovom naselju i validne podatke o zgradama i stanovima dao je Đorđe Matejić, koji je u to vreme bio i jedan od direktora Fagrama.
8) Rafinerijia – kolonija u Godominu
Nekoliko godina pre početka Drugog svetskog rata nastala je ideja o izgradnji Rafinerije na Dunavu, u blizini Beograda, jer su sirovine dolazile od našeg severnog suseda-Rumunije. Beogradski trgovac, Ilija Mihajlović položio je kamen temeljac za Rafineriju u Smederevu 1940. g. Prema nađenim podacima, nemačke okupacione vlasti za vreme rata, završile su objekat i kratko ga koristile. Savezničkim bombardovanjem ona je skoro sasvim razrušena. Nakon rata i izgradnjom Rafinerije, praktično se stvorilo opredeljenje tog prostora kao preteče za formiranje današnje „Industijske zone“ u Smederevu.
U prvom Petogodišnjem planu bilo je predviđeno da se obnove i prošire 3 postojeće rafinerije (Rijeka, Bosanski Brod i Sisak) i da se izgradi nova-četvrta, jer je tada snabdevanje sirovom naftom bilo uglavnom iz Rumunije. Zbog događaja iz 1948. g. plan je izmenjen, te su postrojenja bivše Rafinerije za destilaciju nafte u Smederevu-demontirana! Kasnije su izgrađene nove Rafinerije u Pančevu i u Novom Sadu, a u Smederevu su ostale samo instalacije za pretovar i skladištenje nafte i naftnih derivata. Godine 1947. tadašnja država FNR Jugoslavija donela je rešenje o osnivanju Trgovačkog preduzeća za promet nafte i naftnih derivata -„Jugopetrol“- Beograd.
Za svoje radnike preduzeće „Jugopetrol“- Instalacija u Smederevu, neposredno posle rata 50-tih godina, izgradilo je za svoje radnike naselje u vidu kolonije u blizini Rafinerije. Kolonija se sastojala od 4 zgrade. Tri zgrade su bile prizemne sa po 4 stana, dok je četvrta zgrada bila dvospratna sa 6 stanova. Relevantne podatke o koloniji kod Rafinerije dao je jedan od višegodišnjih stanara Boško Pecaroš .
9) Godomin – kolonija u Mitincu
Godominsko polje je omeđeno sa severa Dunavom, sa juga Jezavom, a sa istoka i jugoistoka Velikom Moravom, I ono predsravlja neku vrstu ostrva sa strateškog aspekta, ali još više sa ekonomskog stanovišta. Posle katastrofalne poplave 1897.godine izgrađena je Jezavska Dama pored Velike Morave, od sela Trnovče pa do ušća. Dok nije bila podignuta Dama, Velika Morava je ulazila u korito Jezave. Ono je služilo kao rezervno korito, koje je za vreme poplava primalo i odvodilo deo moravske vode u Dunav; to je bio regulator poplava. Izgradnjom Dame pored Dunava 1907.godine, izgrađena je prava Jezavska Dama na desnoj strani, te je na taj način regulisan tok Jezave, kako bi se u nju ulivali Ralja i Konjska reka.
Na tom prostoru, između Smedereva i sela Kulič, Šalinac i Lipe, početkom 1946. godine oformljeno je Zemljoradničko poljoprivredno dobro Godomin. Tu je i počela da se razvija društvena poljoprivreda na 924 hektara. Da je poljoprivreda bila razvijena, dokazuje podatak da se preko 40 % stanovništva bavilo ovom delatnošću. Na prostoru Grada Smedereva poljoprivreda je dominantna privredna delatnost, a ruralni prostor je najveće društveno i prirodno bogatstvo : to potkrepljuju naredni podaci : *78,8% ukupnih površina u Gradu su poljoprivredne površine, *96,3% ukupnog broja naselja su seoska, a *42,8 % stanovništva živi u seoskim naseljima, Nosilac razvoja agroindustrijskog kompleksa na ovom području, bio je osnovani Poljoprivredni Kombinat Godomin.
Mitinac je deo Smedereva u blizini nekadašnje Poljoprivredne škole, (danas je tu Ekonomsko- trgovinska), i to ka železničkoj pruzi i poslovnim prostorijama bivšeg PK „Godomin“. Posle Prvog svetskog rata to imanje je bilo vlasništvo Dimitrija Mite Stefanovića, pa je po njegovom nadimku, pod tim imenom i upisano u zemljišne knjige. Na tom imanju je Stevan, Dimitrijev sin, izgradio vilu. koju je posle Drugog svetskog rata koristila Poljoprivredna škola, kasnije PK „Godomin“ i Zavod za poljoprivredu. U blizini imanja Stefanovića, stari voćar i vinogradar Žika Popović, podigao je voćno-vinogradarski rasadnik, koji je takođe bio poznat kao „Mitinac“. Dugo godina se i železnička stanica zvala -Mitinac. Nakon Oslobođenja na ovom prostoru podignuta je kolonija koja je bila namenjena za radnike na poljoprivrednom dobru Godomin. U ovom su naselju bili smešteni i ratni zarobljenici, Nemci, Mađari, ali i mnogi „Foksdojčeri“ kojima je konfiskovana imovina u Banatu i dr.
10) Ciglana (stara) – kolonija kod Hale sportova
Cigle su svakako najmasovniji proizvod keramičke industrije koje se izrađuju formiranjem, sušenjem i pečenjem plastične smese gline, peska i vode. Cigle su ujedno i najstariji proizvedeni građevinski materijal. Širi naziv za cigle je opeka, koja u sebi obuhvata; puna opek, šuplje, zidne blokove, monte i specijalne opeka.
Stara ciglana bila je vlasništvo Branka Ž.Jefremovića, koju je on podigao 1914. godine. Ona se nalazila u samom gradu u sastavu ulica Vojvode Stepe i Đure Daničića. To je bila „donja ciglana“ ili „Brankova ciglana“, pošto je prvu ciglanu iz 1901. godine morao da zatvori zbog lošeg kvaliteta zemlje (gline!). Milan I. Rajić došavši u Smederevo 1907., godinama je radio u ciglani B.Ž. Jefremovića i u njoj je bio upravnik firme. Na mestu te Stare ciglane danas se nalaze Gradski bazen i Hala sportova.
Nakon Oslobođenja ciglana je konfiskovana, pa je Gradski Narodni Odbor Smedereva formirao 1951. godine preduzeće pod imenom „Nikola Krga“, a jedan od osnivača bio je i Ilija Pajdić. U tom periodu I.Pajdić je kao član KPJ, bio na više funkcija ; sekretar GNO,predsednik Planske komisije GNO, sekretar Sremskog sindikalnog veća, podpredsednik GNO i dr.
Taj isti GNO je 1953. godine za prvog direktora postavio baš Iliju Pajdića, koji je tu funkciju prihvatio kao Partijski zadatak. Razlozi tome bili su : veliki problem sa plasmanom, jer je na zalihama bilo 4.500 000 cigala i crepova i zaposleni radnici koji nisu imali neko stručno obrazovanje.
Ove kuće na brdašcetu kod ex Sportekog centra, odn. današnjih, Gradskog bazena i Hale sportova, izgrađene su neposredno posle Drugog svetskog rata. One su bile podignute kao neka kolonija po uzoru na onu koloniju kod Stare Železare. Kako Tada nije postajala radnička klasa, onda su se od ljudi sa sela „pravili“ radnici u fabrikama i peduzećima. Kako je ovo bilo preduzeće, tipično za proizvodnju cigle i crepa, dakle materijali za građevinarstvo, shodno tome morali su da se formiraju i takvi radnici. I mnogi ljudi sa juga Srbije, iz Pirota, Leskovca i dr. mesta došli su u Smederevo da rade, ali i da osnuju porodice i stanuju, pa su za njih napravljene ove kuće.
O ovim kućama govorio je Stari Smederevac Dragan Radanović Koca, jedan od najboljih zavarivača i sadašnji instruktor za obuku. On je istakao i jednu zanimljivost. Kraj tih kuća na brdašcetu bio je i jedan bazen za vodu, kao rezervoar za tehnološke potrebe u ciglani. Međutim, on i mnoga deca iz tada Šiškinove (danas Gundulićeva) ulice, u letnjem periodu, odlazili su na kupanje, jer je voda u bazenu bila baš topla.
11) Ciglana (nova)- kolonija kod crkve Sveti Luka
Nova ciglana izgrađena je na početku 70-tih godina XX veka na lokaciji u tadašnjoj Partizanskoj ulici na broju 111. To je lokacija koja se nalazu na Carini na predelu koji prelazi u Papazovac, a u neposrednoj blizini Stočne pijace i crkve Sveti Luka. Kao godina početka rada ciglane pod imenom „Nikola Krga“ uzima se 1952., kada se nalazila na lokaciji u gradu (Stara ciglana), u ulici Đure Daničića. Novim urnabističkim planom grada Nova ciglana je izmeštena na ovu lokaciju iz dva razloga ; nalaženjem kvalitene sirovine-gline, a i zbog modernije tehnologije i izrade šireg asortimana proizvoda. Na ovoj novoj lokacji, pod imenom „Preduzeće za proizvodnju i trgovinu garađevinskim materijalom- Nikola Krga“ imalo je sledeći proizvodni i opšti radni prostor: 5.100 kvadrata- proizvodni, 500 kvadrata- skladišni i 270 kvadrata- administrativni.
U delu opisa naselja na Papazovcu i Carini već je bilo reči o tim toponimima, odn. lokacijama. Ovde treba dodati i predratnu lokaciju Anđinac, koja se nalazila u neposrednoj blizini današnje Nove ciglane. Anđinac je bilo imanje sa kućom na Carini, vlasništvo Nikole Dimitrijevića, direktora Smederevske kreditne banke. Vlasnik je imanje nazvao imenom svoje supruge Anđe sa kojom je živeo u idiličnom braku. Imanje se nalazilo u gornjem delu Carine, iznad Dudare, i zahvatalo je oko 37 hektara, sve do iza sadašnjeg Novog groblja. Na imanju je postojala kuća sa dvorištem koje je bilo ograđeno drvenim tarabama. Kuća je imala verandu, a ispred kuće je bio pokriveni bunar, koš sa tremom, a ispod koša je bila štala i odeljenje za poljoprivredne alate, letnja kuhinja i ostava. Iza kuće bio je voćnjak. Sve je bilo veoma uredno, ali skromno, u odnosu na vlasnikovo bogatstvo. Dimitrijevići su kuću koristili za odmor, jer su u gradu imali kuću u Knez Mihajlovoj 6, u kojoj je porodica stanovala.
Neposredno uz Novu ciglanu i ovo preduzeće GP„Nikola Krga“ je za svoje radnike izgradilo naselje-koloniju u novoformiranoj Vučačkoj ulici, koja polazi od mesta poprečnog spajanja Partizanske ulice i ulice Đure Daničića.
Autor:
Smederevo
27.mart 2020.g.
Nikola Tasić Cale
Dipl.maš.inženjer (U
penziji)
Stari Smederevac i Železarac
